Ondervoeding betekent dat het lichaam te weinig energie of essentiële voedingsstoffen binnenkrijgt om goed te functioneren. Het gevolg? Het lichaam gaat reserves aanspreken, wat kan leiden tot spierverlies, een zwakker immuunsysteem en een verminderde kwaliteit van leven.

Bij ondervoeding denken veel mensen aan zichtbaar gewichtsverlies, maar dat is slechts een deel van het verhaal. Ondervoeding kan ook optreden bij mensen met een gezond gewicht of zelfs bij overgewicht, bijvoorbeeld als er een tekort is aan specifieke voedingsstoffen zoals eiwitten, vitamines of mineralen.

Het Voedingscentrum schat dat in Nederland ongeveer 10% van de ouderen te maken heeft met ondervoeding. Bij mensen in het ziekenhuis of in een zorginstelling ligt dit percentage nog hoger, soms wel boven de 25%. Dit benadrukt hoe belangrijk het is om ondervoeding te herkennen en aan te pakken.

Ondervoeding en haar “verborgen gezichten”

Ondervoeding komt in verschillende vormen voor. Naast algemeen gewichtsverlies zijn er ook specifieke aandoeningen die ermee samenhangen:

• Sarcopenie: Een aandoening waarbij spiermassa en kracht afnemen, vaak door veroudering of inactiviteit. Dit maakt dagelijkse activiteiten moeilijker en verhoogt het risico op vallen. (Sarcopenia, 2024)
• Cachexie: Dit is een ernstige vorm van ondervoeding, vaak geassocieerd met chronische ziektes zoals kanker. Hierbij verliest iemand niet alleen gewicht, maar ook spiermassa en kracht. (Nishikawa et al., 2021 & Tisdale, 1997)
• Micronutriëntentekorten: Denk aan een tekort aan ijzer, vitamine D of B12, wat specifieke gezondheidsproblemen kan veroorzaken zoals bloedarmoede of botontkalking.

Sarcopenie wordt gedefinieerd als het geleidelijk verlies van spiermassa, kracht en functie. Dit proces komt vooral voor bij ouderen als gevolg van natuurlijke veroudering. Mensen van 60 jaar en ouder lopen het grootste risico, en de aandoening wordt ernstiger naarmate men ouder wordt. Sarcopenie heeft een grote impact op de kwaliteit van leven, omdat dagelijkse activiteiten moeilijker worden, wat kan leiden tot verlies van zelfstandigheid en de noodzaak van langdurige zorg.

Daarnaast verhoogt sarcopenie de kwetsbaarheid voor vallen en botbreuken. Deze complicaties vereisen vaak medische ingrepen en verhogen het risico op negatieve uitkomsten, zoals invaliditeit of overlijden. Sarcopenie kan ook voorkomen bij mensen met obesitas, een combinatie die bekend staat als sarcopenische obesitas. Deze groep heeft een nog groter risico op gezondheidscomplicaties.

(Sarcopenia, 2024) 

Oorzaken van sarcopenie

De belangrijkste oorzaak van sarcopenie is het natuurlijke verlies van spiermassa en kracht dat begint tussen het 30e en 40e levensjaar en versnelt na het 65e jaar. Andere risicofactoren zijn:

• Fysieke inactiviteit: Een gebrek aan lichaamsbeweging leidt tot een verminderde stimulatie van de spieren, wat hun massa en kracht doet afnemen. Regelmatige krachttraining en lichaamsbeweging zijn essentieel om spierverlies tegen te gaan.

• Obesitas: Overgewicht kan de mobiliteit verminderen, wat leidt tot minder spieractiviteit. Daarnaast veroorzaakt obesitas vaak ontstekingen in het lichaam, wat bijdraagt aan spierafbraak.

• Chronische aandoeningen: Ziekten zoals COPD, diabetes en kanker zorgen vaak voor metabole verstoringen en ontstekingen, die de spiermassa verder aantasten.

• Ondervoeding of eiwittekort: Onvoldoende inname van essentiële voedingsstoffen, vooral eiwitten, kan de spieropbouw remmen en de afbraak versnellen. Eiwitten zijn nodig voor het herstel en de groei van spieren.

• Hormonale veranderingen: Een afname van hormonen zoals testosteron en groeihormoon draagt bij aan het verlies van spiermassa. Deze hormonen spelen een cruciale rol in de spieropbouw.

• Afname van zenuwcellen die spieren aansturen: Naarmate we ouder worden, vermindert het aantal motorische zenuwcellen die spiervezels activeren. Dit leidt tot een verlies van spiermassa en -functie.

(Sarcopenia, 2024) 

achexie, ook wel "wasting syndrome" genoemd, is een ernstig metabool syndroom dat vaak voorkomt bij mensen met chronische ziekten zoals kanker, hartfalen, COPD en reumatoïde artritis. Het wordt gekenmerkt door een significante afname van spiermassa, met of zonder verlies van vetmassa. Cachexie gaat verder dan gewoon gewichtsverlies en heeft een aanzienlijke impact op de kwaliteit van leven.

De term "cachexie" komt van het Griekse kakos (slecht) en hexis (toestand), wat de ernst van de aandoening weerspiegelt. Het syndroom wordt veroorzaakt door een complexe interactie tussen het immuunsysteem, ontstekingsprocessen en metabole veranderingen, waarbij spier- en vetweefsel wordt afgebroken.

(Nishikawa et al., 2021 & Tisdale, 1997) 

Oorzaken en symptomen van cachexie

Cachexie ontstaat door een overmaat aan ontstekingsbevorderende eiwitten (cytokines), zoals TNF-α en IL-6, die spier- en vetweefsel afbreken. Symptomen zijn onder andere:

• Onverklaarbaar gewichtsverlies (>5% in 6-12 maanden): Dit is vaak een vroeg signaal van cachexie. Het gewichtsverlies treedt op ondanks een voldoende calorie-inname en wordt veroorzaakt door een verhoogd metabolisme en spierafbraak.

• Spierverlies en krachtvermindering: Dit leidt tot functionele beperkingen, zoals moeite met lopen of het uitvoeren van dagelijkse taken. De spierafbraak is vaak zichtbaar in de bovenarmen en dijen.

• Extreme vermoeidheid en zwakte: Door het verlies van spiermassa en energievoorraden raken patiënten sneller uitgeput. Dit belemmert hun vermogen om actief te blijven.

• Verminderde eetlust (anorexie): Chronische ziekten veroorzaken vaak veranderingen in de hormoonspiegels, wat leidt tot een afname van de eetlust. Dit verergert het gewichtsverlies en de spierafbraak.

• Psychologische klachten zoals angst en depressie: Het fysieke verval en het besef van een progressieve ziekte hebben vaak een negatieve invloed op de mentale gezondheid.

(Nishikawa et al., 2021 & Tisdale, 1997) 

Diagnose en behandeling

De diagnose van sarcopenie en cachexie omvat:

1. Fysiek onderzoek: Gewichtsverlies en spierkracht meten.

2. Laboratoriumtests: Veranderingen in ontstekingsmarkers zoals CRP en albumine.

3. Classificatie:

   • Pre-cachexie: Milde symptomen.

   • Cachexie: Significante spierafbraak.

   • Refractaire cachexie: Palliatieve fase.

De behandeling richt zich op de onderliggende oorzaak en symptomatisch management:

• Voeding: Een dieet rijk aan eiwitten en calorieën is essentieel. Voedingssupplementen zoals leucine kunnen helpen spierverlies te verminderen. Daarnaast is het belangrijk om maaltijden aan te passen aan de smaakvoorkeuren van patiënten om de eetlust te stimuleren.

• Beweging: Lichte kracht- en cardiotraining helpen om spierafbraak te vertragen. Het is belangrijk dat oefeningen worden afgestemd op het energieniveau van de patiënt.

• Medicatie:

  • Megestrolacetaat: Verhoogt de eetlust, maar kent bijwerkingen zoals een verhoogd risico op bloedstolsels.

  • Ghreline-receptoragonisten: Stimuleert zowel de eetlust als spierherstel.

  • Ontstekingsremmers: Omega-3-vetzuren en niet-steroïde anti-inflammatoire medicijnen helpen ontstekingsreacties te verminderen.

(Nishikawa et al., 2021 & Tisdale, 1997) 

Toekomstige ontwikkelingen

Onderzoek richt zich op nieuwe behandelingen die ontstekings- en metabole processen beter reguleren. Een multidisciplinaire aanpak blijft cruciaal om de kwaliteit van leven te verbeteren en negatieve uitkomsten te verminderen.

Ondervoeding kan iedereen treffen, maar sommige groepen zijn extra kwetsbaar:

• Ouderen: Door een verminderde eetlust, moeite met kauwen of slikken, of eenzaamheid.
• Chronisch zieken: Zoals mensen met kanker, COPD of diabetes, die vaak een hogere energie- en eiwitbehoefte hebben.
• Mensen met slikproblemen: Dysfagie (moeite met slikken) kan ervoor zorgen dat mensen niet genoeg voedingsstoffen binnenkrijgen.
• Herstellenden van ziekte of operatie: Het lichaam heeft in deze situaties vaak extra voedingsstoffen nodig.

Ondervoeding raakt het lichaam op verschillende manieren. Hier zijn de meest opvallende gevolgen:

• Spierverlies: Het lichaam breekt spierweefsel af om aan energie te komen. Dit kan leiden tot zwakte, mobiliteitsproblemen en zelfs vallen.
• Verzwakt immuunsysteem: Ondervoeding maakt iemand vatbaarder voor infecties en vertraagt het herstel.
• Langzamere wondgenezing: Het lichaam heeft eiwitten en energie nodig om wonden te herstellen. Zonder voldoende voedingsstoffen duurt dit proces langer.
• Vermoeidheid: Een tekort aan energie en voedingsstoffen put het lichaam uit, wat dagelijkse activiteiten lastig maakt.

Ondervoeding sluipt vaak langzaam je leven in, maar er zijn tekenen waar je op kunt letten:

• Onbedoeld gewichtsverlies.
• Verminderde eetlust of interesse in eten.
• Vermoeidheid en gebrek aan energie.
• Zwakte in spieren of moeite met bewegen.
• Slechte wondgenezing of frequente infecties.

Bij ouderen wordt ondervoeding vaak onderschat, omdat gewichtsverlies als een normaal onderdeel van het ouder worden wordt gezien. Maar als je merkt dat iemand minder eet of steeds magerder wordt, is het tijd om in te grijpen.

De aanpak van ondervoeding begint met aandacht voor wat je eet en hoe je eet. Hier zijn enkele praktische tips:

1. Eet energierijke voeding
   Kies voor voedingsmiddelen die veel energie en voedingsstoffen bevatten, zoals volle zuivel, noten, avocado en eieren.

2. Eiwitten zijn je beste vriend
   Eiwitten helpen je spieren behouden en herstellen. Denk aan vlees, vis, peulvruchten, tofu en zuivelproducten.

3. Eet kleine porties, vaker op een dag
   Als een grote maaltijd overweldigend voelt, probeer dan 5-6 kleinere maaltijden te eten. Zo krijg je alsnog genoeg binnen.

4. Supplementen waar nodig
   Bij een tekort aan specifieke voedingsstoffen kunnen voedingssupplementen, zoals multivitamines of eiwitshakes, helpen. Overleg hierover altijd met een arts of diëtist.

5. Raadpleeg een diëtist
   Een diëtist kan een persoonlijk voedingsplan opstellen dat aansluit bij jouw behoeften en voorkeuren. Dit maakt een wereld van verschil.